Nhà nước bắt nguồn từ đâu? [Pháp luật đại cương]

Nhà nước là một hiện tượng đa dạng và phức tạp, do vậy muốn hiểu rõ bản chất của nhà nước và các quy luật phát triển của nó, trước hết cần phải hiểu những nguyên nhân và giải thích quá trình hình thành của nhà nước.
Từ thời kỳ trung cổ, trung đại nhiều nhà tư tưởng đã đưa ra những lý giải về nguồn gốc nhà nước và luôn luôn là vấn đề nổi bật trong cuộc tranh luận tư tưởng trên thế giới. Tuy nhiên, chúng ta có thể phân chia thành những quan điểm, học thuyết về nguồn gốc nhà nước thành hai loại như sau: Học thuyết phi Mác xít và học thuyết Mác – Lênin về nguồn gốc nhà nước.

Đây là học thuyết cổ điển nhất giải thích về sự ra đời của nhà nước. Những nhà tư tưởng theo học thuyết này cho rằng: mọi sự vật và hiện tượng trên trái đất đều do Thượng đế sáng tạo và sắp đặt không ngoại trừ nhà nước. Như vậy, nhà nước là sản phẩm được tạo ra bởi lực lượng siêu nhiên, quyền lực nhà nước là vĩnh cửu, bất biến và sự phục tùng quyền lực ấy là tất yếu. Trong nhà nước, vua được mệnh danh là “thiên tử’ có nghĩa là con trời, “thay trời hành đạo”. Do đó, việc tuân theo quyền lực của nhà vua chính là tuân theo ý trời và không ai có thể chống lại được.

Những nhà tư tưởng theo Thuyết gia trưởng cho rằng nhà nước là kết quả từ sự phát triển của gia đình, nhà nước như là một “gia đình” lớn được hợp thành từ nhiều gia đình trong xã hội, là hình thức tổ chức tự nhiên của đời sống con người. Như thế, nhà nước tồn tại trong mọi xã hội. Về quyền lực, quyền lực trong gia đình thuộc về người đàn ông đứng đầu gọi là gia trưởng. Tương tự như vậy, ở quy mô nhà nước, quyền lực nhà nước thuộc về ông vua, người đứng đầu nhà nước. Quyền lực của nhà vua, về bản chất cũng giống như quyền lực của người gia trưởng đối với các thành viên trong gia đình.

Vào thế kỉ XIV đến thế kỉ XVIII, nhằm chống lại sự chuyên quyền, độc đoán của nhà nước phong kiến, đa số các học giả tư sản đều cho rằng nhà nước là sản phẩm của một hợp đồng, được ký kết giữa những người sống trong trạng thái tự nhiên, chưa có nhà nước. Nhà nước không mang tính giai cấp mà phản ánh, bảo vệ lợi ích của tất cả các thành viên trong xã hội, chủ quyền nhà nước thuộc về nhân dân. Trong trường hợp nhà nước không bảo vệ được lợi ích chính đáng của các tầng lớp nhân dân, thì hợp đồng coi như bị vi phạm. Trong trường hợp này, nhân dân có quyền đứng lên làm một cuộc cách mạng để xóa bỏ hợp đồng, lật đổ nhà nước hiện tại để ký kết một hợp đồng mới làm cơ sở cho việc thiết lập một nhà nước mới.

Thuyết bạo lực cho rằng nhà nước là sản phẩm của các cuộc chiến tranh. Trong quá trình lao động sinh sống, các thị tộc, bộ lạc xâm chiếm lẫn nhau để giành lấy đất đai, chiến lợi phẩm… Kết quả của mỗi cuộc chiến tranh là có kẻ thắng, người bại và thị tộc, bộ lạc thắng trận đã lập ra một bộ máy để cai trị, trấn áp thị tộc, bộ lạc bại trận. Bộ máy đó chính là nhà nước.

 Năm, Thuyết tâm lý

Thuyết này cho rằng, trong thời kỳ công xã nguyên thủy, con người hầu như còn yếu về thể lực cũng như còn kém về trí tuệ. Do đó họ luôn có tâm lý sợ hãi trước tai họa của thiên nhiên như bão, lũ và thú dữ. Với nhu cầu rất lớn về mặt tâm lý để được bảo vệ, con người trong xã hội này đã ủng hộ, tôn sùng các thủ lĩnh, giáo sĩ những người được cho là có sứ mệnh lãnh đạo xã hội. Khi đó, cá nhân người đứng đầu cùng với bộ máy quản lý là biểu tượng của quyền lực và sức mạnh có thể che chở và bảo vệ cho cả cộng đồng.

Mặc dù được hình thành trong những khoảng thời gian khác nhau, các học thuyết trên nhìn chung chưa lý giải một cách thuyết phục về sự ra đời của nhà nước, đặc biệt chưa phản ánh được bản chất giai cấp của nhà nước. Bằng quan điểm của chủ nghĩa duy vật biện chứng và duy vật lịch sử, học thuyết Mác-Lênin đã giải thích một cách khoa học rằng nhà nước và pháp luật là sản phẩm có điều kiện của xã hội khi xã hội đã phát triển đến một giai đoạn nhất định, đó là khi tư hữu xuất hiện và xã hội có sự phân hóa giai cấp.

Theo học thuyết này, nhà nước là sản phẩm của những biến đổi trực tiếp ngay trong lòng xã hội công xã nguyên thủy (Cộng sản nguyên thủy). Công xã nguyên thủy là hình thái kinh tế xã hội đầu tiên trong lịch sử xã hội loài người, một xã hội không biết đến giai cấp, đến nhà nước và pháp luật.