Hỏi: Phân tích nội dung, ý nghĩa phương pháp luận định nghĩa vật chất của Lênin?
Câu hỏi: Phân tích nội dung, ý nghĩa phương pháp luận định nghĩa vật chất của Lênin?
TÓM TẮT
1. Phạm trù vật chất trong lịch sử triết học trước Mác
Triết học duy vật trước Mác đều cố gắng giải thích về nguồn gốc, bản nguyên đầu tiên của thế giới. Cho nên, mỗi một nhà triết học đều quan niệm về vật chất thông qua một dạng vật thể, vật chất cụ thể và coi nó là cơ sở, bản nguyên đầu tiên của mọi sự tồn tại. Ví dụ như trong triết học Trung quốc cổ đại đã coi vũ trụ được hình thành bởi ngũ hành và trong triết học Hy lạp cổ đại thì Talét cho là nuớc; Anaximen là không khí; Hêracơlít là lửa và Lơxíp và Đêmôcrít là nguyên tử, v.v…
Thuyết nguyên tử cổ đại là một bước phát triển mới của chủ nghĩa duy vật, nó mang tính khái quát và trừu tượng hơn; nhưng do những điều kiện hạn chế có tính chất lịch sử, nên nó cũng chỉ là phỏng đoán giả định và không thoát khỏi tình trạng qui vật chất thành dạng vật thể. Quan niệm đồng nhất vật chất là nguyên tử đã kéo dài và trở thành truyền thống trong tư duy của các nhà triết học duy vật và khoa học tự nhiên như: Galilê, Đềcáctơ, Niutơn tiếp tục khẳng định và phát triển. Song quan niệm về nguyên tử trong thời kỳ này và ngay cả đầu thế kỷ XIX đồng nhất nguyên tử với vật chất và với một thuộc tính phổ biến của vật thể là khối lượng là một quan niệm siêu hình. Đến cuối thế kỷ XIX và đầu thế kỷ XX, vật lý học đã có phát minh quan trọng đem lại những hiểu biết mới, sâu sắc hơn về nguyên tử, về cấu trúc thế giới vật chất:
(1) 1895 Rơnghen phát hiện ra tia X (đó là sóng điện từ có bước sóng rất ngắn…).
(2) 1896 Béccơren phát hiện ra hiện tượng phóng xạ. Đã chứng tỏ rằng nguyên tử không phải là bất biến, là cái không phải là không phân chia được và không thể chuyển hóa cho nhau, mà là cái có thể phân chia và giữa chúng có khả năng chuyển hóa cho nhau.
(3) 1897 Tômxơn phát hiện ra điện tử. Điện tử là một trong những yếu tố tạo nên
nguyên tử. Cho nên nguyên tử không phải là đơn vị cuối cùng tạo nên thế giới vật chất.
(4) 1901 Kaufman phát hiện ra hiện tượng khi vận động khối lượng của điện tử tăng khi vận tốc của nó tăng. Như vậy đã bác bỏ quan niệm cho rằng khối lượng là bất biến, v.v… Sự đồng nhất vật chất với dạng cụ thể, với những thuộc tính của nó như quan niệm của chủ nghĩa duy vật trước Mác là có những hạn chế; làm cơ sở cho chủ nghĩa duy tâm chống lại chủ nghĩa duy vật khi họ cho rằng “vật chất đã tiêu tan”. Lênin chỉ ra rằng: không phải “vật chất tiêu tan mất”, mà chỉ có giới hạn hiểu biết của con người về vật chất là tiêu tan.
Nghĩa là cái mất đi không phải là vật chất, mà chỉ là giới hạn của nhận thức của con người và kết cấu của nó mà thôi. Mặc dầu vậy, chủ nghĩa duy vật có ý nghĩa to lớn trong cuộc đấu tranh chống lại quan niệm của chủ nghĩa duy tâm coi cơ sở đầu tiên của tất cả mọi tồn tại là ý thức, là linh hồn hoặc lực lượng siêu nhiên, hoặc coi vật chất chỉ là sản phẩm của “ý niệm tuyệt đối”, là “sự phức hợp của cảm giác”. Song họ cũng không nêu lên được thuộc tính chung và phổ biến nhất của vật chất, mà đã đồng nhất vật chất vào một dạng cụ thể, thuộc tính cụ thể của nó.
Thuyết nguyên tử cổ đại là một bước phát triển mới của chủ nghĩa duy vật, nó mang tính khái quát và trừu tượng hơn; nhưng do những điều kiện hạn chế có tính chất lịch sử, nên nó cũng chỉ là phỏng đoán giả định và không thoát khỏi tình trạng qui vật chất thành dạng vật thể. Quan niệm đồng nhất vật chất là nguyên tử đã kéo dài và trở thành truyền thống trong tư duy của các nhà triết học duy vật và khoa học tự nhiên như: Galilê, Đềcáctơ, Niutơn tiếp tục khẳng định và phát triển. Song quan niệm về nguyên tử trong thời kỳ này và ngay cả đầu thế kỷ XIX đồng nhất nguyên tử với vật chất và với một thuộc tính phổ biến của vật thể là khối lượng là một quan niệm siêu hình. Đến cuối thế kỷ XIX và đầu thế kỷ XX, vật lý học đã có phát minh quan trọng đem lại những hiểu biết mới, sâu sắc hơn về nguyên tử, về cấu trúc thế giới vật chất:
(1) 1895 Rơnghen phát hiện ra tia X (đó là sóng điện từ có bước sóng rất ngắn…).
(2) 1896 Béccơren phát hiện ra hiện tượng phóng xạ. Đã chứng tỏ rằng nguyên tử không phải là bất biến, là cái không phải là không phân chia được và không thể chuyển hóa cho nhau, mà là cái có thể phân chia và giữa chúng có khả năng chuyển hóa cho nhau.
(3) 1897 Tômxơn phát hiện ra điện tử. Điện tử là một trong những yếu tố tạo nên
nguyên tử. Cho nên nguyên tử không phải là đơn vị cuối cùng tạo nên thế giới vật chất.
(4) 1901 Kaufman phát hiện ra hiện tượng khi vận động khối lượng của điện tử tăng khi vận tốc của nó tăng. Như vậy đã bác bỏ quan niệm cho rằng khối lượng là bất biến, v.v… Sự đồng nhất vật chất với dạng cụ thể, với những thuộc tính của nó như quan niệm của chủ nghĩa duy vật trước Mác là có những hạn chế; làm cơ sở cho chủ nghĩa duy tâm chống lại chủ nghĩa duy vật khi họ cho rằng “vật chất đã tiêu tan”. Lênin chỉ ra rằng: không phải “vật chất tiêu tan mất”, mà chỉ có giới hạn hiểu biết của con người về vật chất là tiêu tan.
Nghĩa là cái mất đi không phải là vật chất, mà chỉ là giới hạn của nhận thức của con người và kết cấu của nó mà thôi. Mặc dầu vậy, chủ nghĩa duy vật có ý nghĩa to lớn trong cuộc đấu tranh chống lại quan niệm của chủ nghĩa duy tâm coi cơ sở đầu tiên của tất cả mọi tồn tại là ý thức, là linh hồn hoặc lực lượng siêu nhiên, hoặc coi vật chất chỉ là sản phẩm của “ý niệm tuyệt đối”, là “sự phức hợp của cảm giác”. Song họ cũng không nêu lên được thuộc tính chung và phổ biến nhất của vật chất, mà đã đồng nhất vật chất vào một dạng cụ thể, thuộc tính cụ thể của nó.
2. Định nghĩa vật chất của Lênin
Trong tác phẩm “Chủ nghĩa duy vật và chủ nghĩa kinh nghiệm phê phán”, trên cơ sở phân tích cuộc cách mạng của khoa học tự nhiên đầu thế kỷ XX và phê phán chủ nghĩa duy tâm trong triết học cũng như kế thừa mang tính phê phán với đối với quan niệm của triết học duy vật về vật chất, Lê-nin đã phát biểu định nghĩa vật chất như sau: “Vật chất là một phạm trù triết học dùng để chỉ thực tại khách quan được đem lại cho con người trong cảm giác được cảm giác của chúng ta chép lại, chụp lại, phản ánh và tồn tại không lệ thuộc vào cảm giác”.
Vật chất là một phạm trù triết học?
Khi định nghĩa phạm trù vật chất, Lênin cho rằng cần phải phân biệt vật chất với tư cách là phạm trù triết học với “khái niệm” vật chất của khoa học tự nhiên về các đối tượng sự vật cụ thể, ở các tính độ kết cấu và tổ chức khác nhau. Lênin cũng chỉ ra rằng phương pháp định nghĩa vật chất với tính cách là một phạm trù khái quát trừu tượng và rộng nhất của hệ thống các phạm trù chung nhất, nên khi định nghĩa vật chất phải đối lập vật chất với ý thức và chỉ ra đặc tính chung và phổ biến nhất của vật chất là thực tại khách quan, để phân biệt sự khác nhau căn bản giữa vật chất và ý thức.
Vật chất là “thực tại khách quan được đem lại cho con người trong cảm giác… và tồn tại không lệ thuộc vào cảm giác”?
Vật chất là tất cả những gì có thuộc tính tồn tại khách quan không phụ thuộc vào ý thức của con người và khi tác động vào giác quan con nguời thì sinh ra cảm giác. Điều đó có nghĩa là, đòi hỏi con người về mặt nguyên tắc chung phải thừa nhận sự tồn tại khách quan của của mọi đối tượng vật chất trong hoạt động nhận thức, v.v… Vật chất không tồn tại một cách vô hình, thần bí mà tồn tại một cách hiện thực, được ý thức của con người phản ánh. Do đó về nguyên tắc không thể có đối tượng vật chất mà con người không thể biết được, mà chỉ có những đối tượng vật chất con người chưa nhận thức được. Vật chất tồn tại khách quan là tồn tại dưới dạng các sự vật, hiện tượng vật chất cảm tính cụ thể, và khi tác động vào giác quan con người thì sinh ra cảm giác. Cho nên có thể phân biệt sự khác nhau giữa các sự vật, hiện tượng một cách gián tiếp hoặc trực tiếp…
Từ sự phân tích trên, có thể khẳng định rằng định nghĩa vật chất của Lênin bao gồm những nội dung cơ bản sau:
(1) Vật chất – cái tồn tại khách quan bên ngoài ý thức không phụ thuộc vào ý thức;
(2) Vật chất – cái gây nên cảm giác ở con người khi bằng cách nào đó(trực tiếp hoặc gián tiếp) tác động nên giác quan của con người;
(3) Vật chất – cái mà cảm giác, tư duy, ý thức chẳng qua chỉ là sự phản ánh của nó.
Vật chất là “thực tại khách quan được đem lại cho con người trong cảm giác… và tồn tại không lệ thuộc vào cảm giác”?
Vật chất là tất cả những gì có thuộc tính tồn tại khách quan không phụ thuộc vào ý thức của con người và khi tác động vào giác quan con nguời thì sinh ra cảm giác. Điều đó có nghĩa là, đòi hỏi con người về mặt nguyên tắc chung phải thừa nhận sự tồn tại khách quan của của mọi đối tượng vật chất trong hoạt động nhận thức, v.v… Vật chất không tồn tại một cách vô hình, thần bí mà tồn tại một cách hiện thực, được ý thức của con người phản ánh. Do đó về nguyên tắc không thể có đối tượng vật chất mà con người không thể biết được, mà chỉ có những đối tượng vật chất con người chưa nhận thức được. Vật chất tồn tại khách quan là tồn tại dưới dạng các sự vật, hiện tượng vật chất cảm tính cụ thể, và khi tác động vào giác quan con người thì sinh ra cảm giác. Cho nên có thể phân biệt sự khác nhau giữa các sự vật, hiện tượng một cách gián tiếp hoặc trực tiếp…
Từ sự phân tích trên, có thể khẳng định rằng định nghĩa vật chất của Lênin bao gồm những nội dung cơ bản sau:
(1) Vật chất – cái tồn tại khách quan bên ngoài ý thức không phụ thuộc vào ý thức;
(2) Vật chất – cái gây nên cảm giác ở con người khi bằng cách nào đó(trực tiếp hoặc gián tiếp) tác động nên giác quan của con người;
(3) Vật chất – cái mà cảm giác, tư duy, ý thức chẳng qua chỉ là sự phản ánh của nó.
3. Ý nghĩa phương pháp luận
Định nghĩa vật chất của Lê-nin đã giải đáp một cách khoa học về vấn đề cơ bản của triết học và phê phán những quan niệm sai lầm của triết học duy tâm, tôn giáo về vật chất cũng như bác bỏ thuyết không thể biết.
Định nghĩa vật chất của Lê-nin đã tiếp thu có phê phán những quan điểm đúng của chủ nghĩa duy vật trước đây và đồng thời khắc phục những thiếu sót và hạn chế của nó và nó có ý nghĩa về mặt thế giới quan, phương pháp luận đối với khoa học cụ thể khi nghiên cứu vật chất.
Định nghĩa vật chất của Lênin cho phép xác định cái gì là vật chất trong lĩnh vực xã hội để có thể giải thích nguồn gốc, bản chất và các qui luật khách quan của xã hội
