1. Phạm trù ý thức
Trước triết học Mác, quan niệm duy tâm và tôn giáo coi ý thức là sản phẩm thuần túy của lực lượng siêu nhiên, hoặc là “linh hồn” của con người. Ngược lại quan niệm duy vật coi ý thức là sự phản ánh hiện thực khách quan của bộ não người, nhưng họ cũng cho rằng ý thức còn có thể tồn tại ở một số loài động vật cấp cao khác. Hơn nữa, họ lại lầm lẫn giữa tâm lý động vật và ý thức hoặc đồng nhất ý thức với bộ não, coi óc tiết ra ý thức như gan tiết ra mật.
Triết học duy vật biện chứng coi ý thức là thuộc tính của một dạng vật chất có tổ chức cao là bộ não người, hoặc là “hình ảnh chủ quan của thế giới khách quan”. Ý thức không phải là vật chất, mà chỉ là thuộc tính của một dạng vật chất có tổ chức cao là bộ não người. Cho nên, ý thức chỉ có ở con người và tồn tại thông qua sự hoạt động của bộ não người. Khác với vật chất là cái tồn tại khách quan, sự tồn tại của ý thức là sự tồn tại chủ quan và có khả năng phản ánh tồn tại khách quan. Ý thức là hoạt động tinh thần của con người có kết cấu phức tạp bao gồm: Tình cảm, ý chí, tư tưởng v.v...
2. Nguồn gốc của ý thức
a) Nguồn gốc tự nhiên
Phản ánh là thuộc tính chung của vật chất. Phản ánh là sự tác động qua lại giữa các hệ thống vật chất, đó là năng lực tái hiện, giữ lại kết quả của sự tác động qua lại đó. Hoặc là năng lực tái hiện, giữ lại và biến đổi của hệ thống vật chất này sang hệ thống vật chất khác.
Phản ánh dưới hình thức đơn giản nhất được thể hiện trong giới vô sinh như phản ánh vật lý qua những biến đổi cơ, lý, hóa dẫn đến sự thay đổi về kết cấu, vị trí, sự biến dạng và phá hủy...
Phản ánh trong giới hữu sinh cao hơn, đó là sự tiến hóa từ thấp đến cao, từ đơn giản đến phức tạp. Hình thức thấp nhất của phản ánh sinh vật là tính kích thích, mang tính chọn lọc của thực vật. Ở động vật cấp thấp phản ánh thể hiện ở tính cảm ứng (năng lực có cảm giác) do việc xuất hiện hệ thần kinh. Phản ánh tâm lý gắn liền với quá trình phản xạ có điều kiện ở động vật cấp cao có hệ thần kinh trung ương. Sự phản ánh tâm lý ở động vật cấp cao sẽ chuyển hóa thành phản ánh ý thức của con người, khi vượn chuyển hóa thành người.
Bộ não người và ý thức. Bộ não của con người hiện đại là sản phẩm tiến hóa lâu dài về mặt sinh vật - xã hội, và có cấu tạo phức tạp bao gồm 15 - 17 tỷ tế bào thần kinh có khả năng thu nhận, truyền dẫn điều khiển toàn bộ hoạt động của cơ thể trong quan hệ với thế giới xung quanh. Về mặt nguyên tắc ý thức của con người chỉ xuất hiện khi có sự tác động của hiện thực khách quan vào bộ não người. Cho nên, năng lực phản ánh của ý thức là năng lực hoạt động của bộ não. Không thể tách ý thức ra khỏi sự hoạt động của bộ não người. Nhưng ý thức chỉ là một thuộc tính của bộ não người, nó không đồng nhất với chính bộ não người.
b) Nguồn gốc xã hội
Lao động là hoạt động có ý thức, mục đích, có phương pháp của con người làm biến đổi hiện thực khách quan, nhằm đáp ứng những nhu cầu của con người. Lao động không chỉ là nguồn gốc trực tiếp hình thành bản thân con người, mà còn hoàn thiện khả năng phản ánh của bộ não con người. Về vấn đề này, Ăngghen khẳng định: “Hàng chục vạn năm - thời gian này trong lịch sử trái đất cũng tương đương như một giây đồng hồ trong một đời người - đã trôi qua, truớc khi xã hội loài người xuất hiện từ đàn vượn leo trèo trên cây... giữa đàn vuợn và xã hội loài người có sự khác nhau đặc biệt gì ? Đó là lao động... Lao động bắt đầu cùng với việc chế tạo ra công cụ”.
Lao động của con người làm cho giới tự nhiên bộc lộ những thuộc tính, những qui luật vận động và khi tác động vào giác quan của con người thì sinh ra ý thức. Sự xuất hiện ngôn ngữ trong quá trình lao động đã trở thành phương tiện vật chất để đáp ứng những nhu cầu khách quan về quan hệ giao tiếp, trao đổi những kinh nghiệm và tình cảm, v.v... Ngôn ngữ là vỏ vật chất của tư duy, là hiện thực trực tiếp của tư tưởng, là yếu tố quan trọng để phát triển tâm lý, tư duy của con người. Ăngghen cho rằng: “Trước hết là lao động; sau lao động và đồng thời với lao động là ngôn ngữ ; đó là hai sức kích thích chủ yếu đã ảnh hưởng đến bộ óc của con vượn, làm cho bộ óc đó dần dần biến chuyển thành bộ óc của con người”. Nhờ ngôn ngữ, kinh nghiệm và sự hiểu biết của con người mới được hình thành, vận động và phát triển, đồng thời nó trở thành phương tiện trao đổi về mặt xã hội và trở thành công cụ của hoạt động ý
Trung tâm Gia Sư tại Hải Phòng | Gia sư Glory
Trung tâm gia sư Hải Phòng - Glory chuyên dịch vụ gia sư dạy kèm uy tín tại Hải Phòng
